Wil de bijbel relevant blijven, dan moet de vertaling eigentijds zijn
Dit najaar verschijnt de revisie van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV21). Is dat niet een luxe als we hier al over diverse actuele vertalingen kunnen beschikken? Nee, zegt Ilse Visser, die meewerkte aan twee vertaalprojecten in Malawi en aan de herziening van de NBV. Wat is haar perspectief?
Door Katrien Ruitenburg
Theologie zou het niet worden, dat wist Ilse zeker toen ze een studie moest kiezen. Haar vader, haar opa en een aantal ooms waren dominee, maar zij ging voor diergeneeskunde. Ze was niet voor niets geregeld in de dierenartspraktijk in Bergambacht te vinden. En toch, het bloed kruipt waar het niet gaan kan, zo werd Ilse theologiestudent. Ze kwam in aanraking met bijbelvertaalwerk en dat werd haar passie. Op dat gebied was zoveel te doen!
Bijbelvertalen in Malawi
Ze werd benaderd door zendingsorganisatie GZB en door het Bijbelgenootschap van Malawi. Of ze het team daar wilde komen versterken. Hoewel Ilse avontuurlijk ingesteld is, was het besluit niet zomaar genomen. Ze was pas 24 en toen nog vrijgezel. En zou ze iets bij kunnen dragen? Ze is ter plekke wezen kijken en dat hielp haar om een besluit te nemen. Onderdeel van een grondige voorbereiding was het leren van de hoofdtaal van Malawi, het Chichewa.
“Ik was in theorie goed voorbereid op mogelijke culturele verschillen, maar in de praktijk waren deze soms een behoorlijke uitdaging. Ik was Nederlandser dan ik me gerealiseerd had!” Bij allerlei gelegenheden gingen mannen voor. Ook bij simpele dingen als een kop koffie pakken of het kantoor binnenlopen. Geregeld moest ze haar mond houden, terwijl ze best iets in te brengen had. Ze begon als vrouw, buitenlander en ook nog eens jongste lid van het team met een achterstand. Toch was het positief dat men binnen het kleine team dat aan de vertaling in het Ellomwe (een andere inlandse taal) werkte, op elkaar aangewezen was. Vanuit die wederzijdse afhankelijkheid groeide het respect voor elkaar en leerde men juist van elkaars verschillen. Zo ontdekte Ilse dat er wel degelijk naar haar en naar vrouwen in het algemeen geluisterd werd, ook al mocht ze pas als derde of vierde persoon het woord voeren.
Dat laatste confronteerde haar met haar eigen vooroordeel: het is dus niet zo dat mannen in Malawi niet naar vrouwen willen luisteren vanwege hun andere positie. Ilse kan goed observeren en die vaardigheid kwam van pas. Zo werd de confrontatie met de werkelijkheid in Malawi vooral verrijkend en leerzaam.
Bijbelvertalen in Nederland
Ilse is in 2015 teruggekomen. Nog twee jaar heeft ze, vooral vanuit Nederland, meegewerkt aan het werk van het Bijbelgenootschap in Malawi. In 2017 trad ze in dienst van het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap (NBG) dat werkt ten behoeve van alle kerken in Nederland en Vlaanderen. Ilse was vrijwel vanaf het begin betrokken bij de herziening van de NBV. Ik vraag Ilse hoe je voorkomt dat je teveel vanuit je eigen (beperkte) ervaring en door je eigen culturele bril kijkt bij het vertalen. “Tijdens je theologiestudie word je al getraind in afstand nemen van wat je zelf over een bepaalde tekst denkt. Verder maak je deel uit van een gevarieerd team en houden de meelezers je alert. We beschouwen het als een voorrecht dat de lezers van de NBV massaal gehoor gegeven hebben aan onze oproep om te reageren. De ongeveer 3500 reacties hebben ons een aantal blinde vlekken getoond.” Ieder leest vanuit haar of zijn eigen ervaring, achtergrond en kennis, en het NBG wilde niets liever dan gebruik maken van die rijkdom en er recht aan doen (zie vertaalvoorbeeld in kader).
Herzien geen luxe
Ilse begrijpt dat het herzien van een op zich goede vertaling als een luxe beschouwd kan worden, zeker als je de omstandigheden in andere delen van de wereld in aanmerking neemt. Maar ze staat helemaal achter het streven om vertalingen actueel te houden.
“De NBV is één van de weinige vertalingen die een rol speelt buiten de kerk en is literair-cultureel erfgoed. Daar is destijds bewust op aangestuurd. Aan allerlei instanties en groepen is gevraagd mee te denken en mee te kijken. Ik verwacht dat die positie van de NBV na de revisie alleen maar sterker zal worden.” Bijbelvertalingen raken nu sneller gedateerd dan vroeger. Dat heeft volgens Ilse verschillende oorzaken. “De taal verandert snel nu we die in onze kenniseconomie intensief gebruiken. De bijbelwetenschap staat niet stil. En we willen álles moderniseren: we kunnen bijvoorbeeld echt niet leven met een verouderde computer. Wil de Bijbel relevant blijven, dan moeten de vertalingen ook up-to-date gehouden worden. Niet oplosbaar is de spanning tussen de cultuur waarin de Bijbel tot stand gekomen is en de onze. En waar de Bijbelse boodschap haaks staat op onze cultuur, moet je dat juist niet willen wegpoetsen. Zo daagt de Bijbel ons uit om na te denken over ons wereldbeeld en ons leven.”
Ilse vergelijkt de herziening met de renovatie van een huis. “Dat is vaak moeilijker dan een nieuw huis bouwen. Bij het herzien van een vertaling heb je te maken met de weloverwogen keuzes van een eerder vertaalteam. Veel van die keuzes hangen met elkaar samen, binnen één of meerdere bijbelboeken. Je kunt dus niet zomaar iets veranderen. Iedere herziening vraagt zorgvuldige afweging van de consequenties. Wordt het geheel er echt beter van of niet?”
Taal en identiteit
Ilse praat graag over haar werk. Wat haar altijd bij zal blijven, is wat het beschikbaar komen van de Bijbel in de eigen taal voor een gemeenschap doet. Mensen kunnen het gevoel hebben tweederangsburger te zijn als de Bijbel niet in hun eigen taal beschikbaar is. De eigen taal is namelijk nauw verbonden met de identiteit. De ontroering als gelovigen voor het eerst een exemplaar in hun eigen taal in handen krijgen, maakt me klein en stil. De Bijbelvertaling is ook in Nederland een prachtig middel om mensen aan elkaar te verbinden.”
Drs. Ilse Visser (1984) studeerde theologie en taalwetenschap. Ze werkte als vertaalster van 2008-2017 in Malawi en daarna bij het NBG aan de revisie van de NBV. Sinds de afronding van het revisieproject werkt zij op de internationale afdeling van het NBG. Naast het werk in Nederland ondersteunt de organisatie namelijk wereldwijd veel verspreidings- en vertaalprojecten. Ilse woont met haar echtgenoot en kinderen in Oegstgeest.
Dit is een van de artikelen uit de speciale Inspiratiekrant voor de Startzondag.